9. Zamek olecki

Już przypuszczalnie w czasach staropruskich na wzniesieniu nad jeziorem oleckim istniała jakaś budowla warowna, która wykorzystując dogodne położenie naturalne stanowiła miejsce obronne. Z dwóch stron otaczały ją wody jeziora, z trzeciej - płynąca w dole rzeka. Umocnić i zabezpieczyć należało jedynie stronę południową.
Mamy tu więc prawdopodobnie do czynienia z pewną ciągłością tradycji osadniczej. W czasach staropruskich strażnica ta, w powiązaniu z analogicznym grodziskiem po drugiej stronie jeziora, mogła rzeczywiście, jak przypuszczają niektórzy historycy niemieccy, stanowić ważny czynnik w systemie kontroli i zabezpieczenia przejścia przez łańcuch jezior ciągnący się przez ziemię olecką z północy na południe.
W drewnianym pałacyku myśliwskim, zbudowanym na tym miejscu w czasach krzyżackich i służącym dostojnikom Zakonu w czasie polowań, miało dojść do spotkania w 1560 roku księcia Albrechta z królem Zygmuntem Augustem.
C. Hennenberg wymienia w XVI wieku dwie strażnice myśliwskie w ówczesnym starostwie straduńskim: w Łaźnem i w Olecku. O pierwszym zameczku pisze, że był największy i najpiękniejszy spośród tego rodzaju budowli na Mazurach. Wiadomo, że w czerwcu 1630 roku przebywał w nim ówczesny elektor Jerzy Wilhelm, skąd wysyłał na odsiecz obleganemu przez Szwedów Węgorzewu swoich gwardzistów.
W przypadku Olecka trudno dziś, z powodu braku materiałów źródłowych, odtworzyć stan zasiedlenia tej miejscowości przed założeniem miasta. Niekiedy znaleźć można wzmiankę o wsi Olecko. Być może chodzi tu o folwark położony obok wspomnianego dworu myśliwskiego. Podstaw do przypuszczenia, że zameczek ten powstał na miejscu starej budowli warownej w czasach pogańskich dostarcza m.in. plan miasta Olecka z XVIII wieku w książce Ch. Grigata, na którym zaznaczono jeszcze miejsce po starym zamku (alte Burganlage).

Opracowano w 2014 roku na podstawie opisów z literatury J.Kunicki

Kasper von Nositz w swej "Księdze gospodarczej Prus Książęcych" wspomina, że w roku 1578 obok zamku myśliwskiego w Olecku znajdował się w budowie folwark. W późniejszym rejestrze budowli i zabytków wschodniopruskich zanotowano, że starosta książęcy Krzysztof Albrecht von Schönaich na miejscu dawnego pałacyku myśliwskiego nad Jeziorem Oleckim Wielkim rozpoczął w 1654 roku budowę okazałego zamku. Został on już podczas najazdu tatarskiego w 1556 roku ograbiony i spustoszony, ale później przez wiele lat stanowił rezydencję starostów książęcych. Położony po drugiej stronie Legi, naprzeciw miasta, stanowił wraz ze swymi zabudowaniami gospodarczymi i zamieszkałą tam ludnością tzw. jurydykę, wyłączoną spod kompetencji władz miejskich, nazywaną Wolą.
Ten zamek z połowy XVII wieku widział jeszcze w roku 1748 August Hermann Lucanus i opisał go w następujących słowach:
"Znajduje się on na końcu miasta, jest obszerny, z trzema wieżami. Na środkowej wieży znajduje się zegar... Z górnych komnat zamku roztacza się rozległy widok na okolicę... Po stronie wartowniczej położona jest kamera z dworem i budynkami gospodarczymi".
Plan zamku z 1650 roku Konrada Burcka opublikował w ostatnim zeszycie pisma "Mitteilungen des Vereins für die Geschichte von Ost- und Westpreussen" (Wiadomości Towarzystwa Historycznego Prus Wschodnich i Zachodnich) z 1944 roku C. Wünsch. Widoczne są na nim dwa rzuty: ziemny i górny. Projekt znajdował się w tajnym archiwum miejskim w Berlinie-Dahlem. Widzimy na nim kwadratowy dziedziniec wewnętrzny o wymiarach 36,23x37,80 m. Z zewnątrz budowlę zamykały cztery narożne okrągłe baszty o średnicy 16 stóp (5,04 m). Główne skrzydło zamku położone było od strony północno-wschodniej, z widokiem na Jezioro Oleckie Wielkie. W północnej części piwnicznej wykorzystano przy budowie zamku prawdopodobnie elementy starszej budowli. Wskazywałoby to, że obiekt z połowy XVII wieku wznoszono na miejscu starszego budynku, zapewne owego dworku myśliwskiego z czasów krzyżackich.

Kondygnacja górna: 1-komora, 2-sala, 3-sień, 4-izba, 5-kancelaria, 6-biuro starostwa, 7-duża izba, 8-magazyn pasz,  9-10-pomeszczenia gościnne i gospodarcze.

Parter: 1-sklepienie, 2-komora, 3-mała izba, 4-pokój stołowy, 6-sień, 7-kancelaria gospodarcza, 8-kancelaria starostwa, 9-przejazd, 10-izba dworska, 11-wozownia, 12-stajnia na 18 koni dla gości, 13-stajnia na 12 koni dla starostwa, 14-pokoj dla służby, 15-słodownia, 16-komora fermentacyjna, 17-piwiarnia, 18-sień, 19-piekarnia. 

W źródłach pisanych brak jest jakichkolwiek informacji na temat architektonicznych właściwości tej starej budowli. Można jedynie w przybliżeniu określić, żę jej wymiary wahały się od 12,90-14,20 m szerokości do około 26,80-29,90 długości. Odpowiadałby zatem swą wielkością analogicznym dworkom myśliwskim wznoszonym w czasach zakonu krzyżackiego w tej części puszczy, m.in. w Baeslack (Bezławki) w powiecie kętrzyńskim.
Zamek olecki, którego inwestorem był Fryderyk Wilhelm, "wielki elektor" (1640-1680), stanowił siedzibę starostów książęcych. Na parterze mieściło się mieszkanie starosty. Z dużej sieni wchodziło się do kuchni i pomieszczeń mieszkalnych, a na zewnątrz zamku - w kierunku jeziora. Północno-zachodnie skrzydło przecinał przejazd z obu stron, przy którym znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, jak: piekarnia, piwiarnia, słodownia i przyległy do niej pokój służby. Po stronie południowo-wschodniej położone były kancelarie - urzędowa i dworska, pomieszczenia służbowe oraz pokoje dla osób towarzyszących przyjezdnym gościom. W części środkowej skrzydła, od strony miasta, znajdowała się izba dla służby, wozownia oraz dwie stajnie: dla koni gości (18 stanowisk) i dla koni miejscowego starostwa (12 stanowisk). Na górnej kondygnacji, przeznaczonej głównie na mieszkania dla rodziny elektora, skrzydła północno-wschodnie i północno-zachodnie były połączone. Z ośmiokątnej wieży, do której wchodziło się tylko z dziedzińca, główne schody prowadziły do dużej sieni; na lewo z sieni znajdowało się wejście do obszernej sali, a na prawo do większych i mniejszych pomieszczeń mieszkalnych, pokojów i komnat z widokiem na jezioro i dziedziniec wewnętrzny (przygotowanych prawdopodobnie dla księcia elektora i jego żony).
W południowo-wschodnim skrzydle zamku położone były dalsze pomieszczenia służbowe dla administracji. Obok nich mieściły się lepiej zapewne wyposażone pokoje i komnaty dla gości i osób towarzyszących księciu. Na całej długości skrzydła górnej kondygnacji od strony miasta znajdował się magazyn.

W XVIII wieku zamek olecki zaczął podupadać, a po likwidacji urzędu starostów książęcych - w wyniku przeprowadzonej w Prusach reformy administracji publicznej - przekazano go stadninie państwowej.
W roku 1822 zamek spłonął całkowicie i nie został już odbudowany. Teren, na którym znajdował się po lewej stronie Legi, włączony został w obręb granic miasta, w związku z czym dotychczasowa jurydyka uległa likwidacji. W "Encyklopedii Powszechnej" z 1864 roku czytamy, że "Nad jeziorem oleckowskim sterczą dotąd ruiny zamku Olecka, od którego bliscy mieszkańcy miasto samo dotąd Oleckiem nazywają".
Pod koniec XIX wieku ruiny zamku zostały usunięte, a na ich miejscu stanął w 1897 roku nowy budynek starostwa powiatowego. W czasie robót wykopaliskowych, prowadzonych w latach osiemdziesiątych XX wieku od strony południowej budynku dawnego starostwa, odsłonięto fragmenty konstrukcji siedemnastowiecznego zamku z wyraźnie widoczną basztą narożną tej starej budowli.

OLECKO Czasy, ludzie, zdarzenia Tekst: Ryszard Demby