4. Początki osadnictwa na ziemi oleckiej

Podbitą ziemię pruską podzielili Krzyżacy na komturstwa, które ciągnęły się długimi, wąskimi pasami z północy w kierunku granicy z Polską. Komturowie posiadali duże uprawnienia: pełnili władzę administracyjną, skarbową i sądową oraz dowodzili wojskiem. W zarządzaniu komturstwem dużą rolę odgrywali podlegli urzędnicy zakonni - prokuratorzy i wójtowie.
Powiat olecki należał do terenów państwa krzyżackiego, które zasiedlone zostały stosunkowo późno. W okresie szczytowej potęgi Zakonu ziemie położone wzdłuż granicy wschodniej z Litwą znajdowały się w strefie nazywanej "Wielką Puszczą".
W połowie XIV wieku zapoczątkowano podział krainy pruskiej na mniejsze jednostki administracyjne - prokuratorie. W tym czasie powstało też nowe komturstwo w Rynie. Listę ełckich prokuratorów rozpoczyna w roku 1415 Christoph von Czewitz. W głębi komturstwa pokarmińskiego utworzono urząd prokuratorski w Lecu, prawdopodobnie już na przełomie XIV i XV wieku. Pierwsze informacje o nim pochodzą z lat 1416 i 1419, a nazwiska prokuratorów tej miejscowości znane są od 1437 roku.
Większość prokuratorii stanowiła jednocześnie komornictwa, czyli okręgi, z których dochody były odprowadzane do kasy wielkiego mistrza lub komturów. Nie zawsze jednak granice komornictwa i prokuratorii pokrywały się. Świadczy o tym chociażby przywilej dla Starych Juch z 1470 roku, wystawiony w Lecu przez komtura pokarmińskiego, mówiący o położeniu tej miejscowości w komturstwie pokarmińskim i komornictwie barciańskim.

[Mapa w większej skali 333 KB]

Obszar późniejszego starostwa oleckiego należał w XV wieku do wójtostwa leckiego (giżyckiego), które podlegało komturowi w odległym Pokarminie nad Zalewem Wiślanym.
Na przełomie XV i XVI wieku utworzono w Stradunach koło Ełku jednostkę administracyjną ze wschodniej części wójtostwa leckiego i puszczy przyległej do granicy litewskiej - komornictwo, które po roku 1525 przekształcono w starostwo. To nowe starostwo straduńskie obejmowało swym zasięgiem teren późniejszego powiatu oleckiego, północną część ełckiego i wschodnią - giżyckiego.
Granica pomiędzy starostwem straduńskim a łeckim (ełckim) przebiegała na północ od wsi Płowcze, Liski, Jeziorowskie, Laśmiady, Oracze, Krokocie, Golubie, Mikołajki, Cybulki, Skomętno, Długie, Krzyżewo, Ginie, Turowo i Zocie.
Obszar, na którym założono wieś Straduny, stanowił domenę państwową podległą zakonnemu prokuratorowi. Znajdował się tam niewielki zameczek, w którym w 1525 r. rezydował burgrabia, a później, po reformie administracji państwowej w czasie reformacji, starostowie książęcy. Pierwszymi starostami, według Toeppena, byli: Antoni von Lehwald (1530 r.), który jednocześnie pełnił funkcję starosty łeckiego; Kasper von Aulack (1532), Sebastyan von Lehndorff (1540), ponownie Kasper von Aulack (1542-1544), Michał von Eysack (1544), Krzysztof von Glaubitz (1548-1560), Reinhold von Eysack (rządca 1557), Krzysztof von Eysack, także rządca (1557), Wawrzyniec von Halle (1561-1568).
W roku 1475 wydzielono z domeny straduńskiej 60 włók z przeznaczeniem na założenie wsi czynszowej. Jej mieszkańcami byli Polacy.
Pod koniec XV wieku zbudowano w Stradunach kościół pod wezwaniem św. Leonarda, który spłonął podczas pożaru w 1736 roku.
Wojna polsko-krzyżacka w latach 1519-1521 spowodowała znaczne zniszczenie w tych stronach. W lutym 1520 r. wojska mazowieckie uderzyły na Ełk, zniszczyły szereg osad w okręgu ryńskim, a także dwór krzyżacki w Stradunach i okoliczne wsie.
Powstanie nowej jednostki administracyjnej na do niedawna wschodnich kresach państwa krzyżackiego związane było niewątpliwie z zamiarem przeprowadzenia kolonizacji tych terenów i gospodarczej aktywizacji obszaru dzikiej puszczy.
Zanim jednak jeszcze powstało komornictwo w Stradunach, a później starostwo, komtur pokarmiński wydał w latach 1470-1500 kilka przywilejów, na mocy których nadawał w południowej części późniejszego starostwa oleckiego kilku sołtysom-zasadźcom puste włóki w puszczy z zadaniem założenia wsi w wyznaczonym terenie.
Jako pierwsze powstały Sobole. Wielki mistrz Henryk von Richtenberg 15 listopada 1471 roku nadał za pośrednictwem komtura z Pokarmina, 
w miejscu zwanym Pohybel, Stanisławowi Litwinowi 15 włók na prawie magdeburskim, zobowiązując go do jednej służby zbrojnej. 
W roku następnym komtur pokarmiński nadał na prawie magdeburskim 30 włók w Kukówku Stańkowi Musowi. Został on zobowiązany do dwóch służb zbrojnych.
Na podobnych zasadach powstało w 1475 roku Gąsiorowo, a w 1476 - Babki Gąseckie i Niedźwiedzkie. Niedźwieckie nadał 21 czerwca niejakiemu Stańkowi wielki szpitalnik i komtur z Pokarmina - Bernard von Baltzhofen - ten sam, który rok wcześniej odnowił przywilej lokacyjny dla założonej już wcześniej wokół zamku leckiego wioski, zwanej Neuendorf (Nowa Wieś). Stańko zobowiązany został do założenia na 15 włókach "nad strumykiem w borze" wsi wolnej na prawie magdeburskim z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Podobne obciążenie służebne dotyczyło braci Piotra 
i Stefana Babków, którzy mieli założyć nad Legą na 15 włókach wieś Babki Gąseckie. 
W roku 1486 powstał majątek ziemski w Jelitkach. Ówczesny wielki mistrz Marten von Truchsess przez komtura Hansa von Tieffena zapisał braciom Michałowi, Janowi i Rafałowi 4 włóki w celu założenia wolnej wsi.
Ten sam komtur pokarmiński z upoważnienia wielkiego mistrza wydał 5 marca 1488 roku przywilej w Lecu, na mocy którego nadawał Stańkowi, Piotrowi i Janowi - synowi Mikołaja - oraz Maćkowi, Bernardowi i Mar-cinowi 45 włók w Kleszczewie na prawie magdeburskim, wolnych od czynszu, dziesięciny i tłoki, z obowiązkiem trzech służb zbrojnych.
W przywilejach lokacyjnych określone zostały dokładnie prawa i obowiązki nowych osadników. Wyznaczały one zasadźcom liczbę służb zbrojnych na rzecz zakonu krzyżackiego, obowiązek towarzyszenia rycerzom zakonnym w czasie wojen konno i w zbroi, udział w polowaniach i wyprawach.
Wyrazem uznania zwierzchniej władzy komtura miała być opłata roczna w wysokości 1 kolońskiego lub 5 pruskich fenigów oraz obowiązek dostarczania do komornictwa 1 funtu wosku.
Za świadczone usługi, opłaty i daniny, do których należy dodać również obowiązek oddawania do komornictwa, za odpowiednią opłatą, skór upolowanych zwierząt i miodu pszczelego - osadnicy korzystali z przywilejów określonych w akcie nadania. 
Przede wszystkim uzyskiwali prawo dziedziczenia ziemi przez synów i córki (prawo magdeburskie ograniczało dziedziczenie jedynie do potomków męskich), korzystali z polowań na własny użytek oraz - jak zaznaczono w akcie nadania z dnia 21 czerwca 1476 roku w Niedźwiedzkich - z możliwości "łowienia ryb małą siecią w naszym jeziorze dla zaspokojenia własnych potrzeb, ale nie na sprzedaż".
Podstawowym zadaniem wszystkich wolnych, właścicieli majątków ziemskich, była służba wojskowa. Mieli oni świadczyć "rzetelną służbę z ogierem i w zbroi", uczestniczyć w "powszechnej obronie kraju i wyprawach wojennych". Z tą służbą wiązał się obowiązek pomocy przy budowie, naprawianiu i rozbiórce zamków krzyżackich.
Na początku XVI wieku, w czasach krzyżackich, powstają w okolicach Legi na ziemi oleckiej kolejne osady: w roku 1508 - Bartki, Szeszki i Wilkasy, w 1518 - Bronaki, w 1519 - Gąski.
Wiadomo, że Bartki istniały już w tym czasie jako wolna wieś, gdyż wielki mistrz Fryderyk, książę saski, potwierdził przez wójta w Lecu, Jakuba von Reiffa, kupno 1 włóki Pawłowi Kleszczewskiemu; 11 listopada 1511 roku Albrecht, margrabia brandenburski, potwierdził z kolei, że Paweł z Kleszczewa już w roku 1475 nabył prawo do 1/2 służby.
Wilkasy założone zostały 13 grudnia 1508 r., kiedy tenże Fryderyk saski zapisał przez komtura Zygmunta von Drahe - Pawłowi, Jerzemu i Hansowi 15 włók na prawie magdeburskim między Sobolami a Niedźwiedzkimi. W tym samym roku powstały Szeszki koło Cimoch. Podczas nieobecności w Prusach Fryderyka saskiego jego namiestnik, Zygmunt von Drahe, poświadczył 13 grudnia 1508 r. Romanowi i Janowi Bartudłom, że kupili od wielkiego mistrza w miejscowości "Koreff pod Sobolami" 15 włók ziemi na prawie magdeburskim za 40 grzywien mniejszej wagi,12 wołów i 2 kuny.
Istnienie Bronak w 1518 r. potwierdził w czerwcu 1529 r. ówczesny starosta straduński, Kasper von Aulack. Gąski, założone w 1519 roku, po 20 latach zakładane były ponownie, gdyż pierwotna lokacja widocznie się nie powiodła. Już w czasach książęcych w 1539 r. ówczesny starostwa Wawrzyniec von Halle nadał z upoważnienia księcia Albrechta Marcinowi Gąsce 
i jego synowi Stanisławowi 6 włók sołeckich na prawie chełmińskim, powierzając im założenie wsi czynszowej na 60 włókach.
Skąd pochodzili ci pierwsi osadnicy na ziemi oleckiej? Była to głównie drobna szlachta mazowiecka, która wykorzystując poprawne stosunki między Mazowszem i państwem krzyżackim przenikała na tereny puszczańskie. Znajdowała tu sprzyjające warunki osadnictwa i przychylne nastawienie dostojników Zakonu, dzięki czemu obejmowała znaczne połacie ziem zakonnych w posiadanie nie mieczem, ale pługiem. Ci właśnie pionierzy zapoczątkowali proces stopniowego przeobrażania dzikiej pojaćwieskiej puszczy w uprawną ziemię.

OLECKO Czasy, ludzie, zdarzenia Tekst: Ryszard Demby