1. W zamierzchłej przeszłości

Najdawniejsze świadectwa pobytu ludzi na terenie wschodnich Mazur pochodzą z 11 tysiąclecia p.n.e., czyli z okresu zwanego późnym paleolitem. Stopniowe ocieplanie się klimatu stwarzało warunki do nasilania się osadnictwa grup ludzkich, których podstawę bytu i gospodarki stanowił renifer. Okolice Olecka i Węgorzewa zasiedlała ludność tzw. kultury lyngbijskiej, której obozowisko zlokalizowano m. in. w Puchówce na terenie gminy Wieliczki.
Obszar powiatu oleckiego, podobnie jak całych Mazur, był w tych tysiącleciach terenem przemieszczania się różnych ludów i kultur. Punkt zwrotny w dziejach prehistorycznych tej krainy przypada na połowę pierwszego tysiąclecia p.n.e., kiedy przybywały tu prawdopodobnie z dorzecza Dniepru grupy ludności utożsamiane etnicznie z Bałtami, których kulturę określano mianem kultury kurhanów zachodniobałtyckich - od dominującego sposobu obrzędu pogrzebowego.
Z wykopalisk znalezionych na terenie ziemi oleckiej można wnioskować, że już kilka tysięcy lat temu mieszkali tutaj ludzie.
Źródła niemieckie informują o znalezionych w różnych miejscach powiatu przedmiotach pochodzących z okresu mezolitu, czyli środkowej epoki kamienia. Gazeta królewiecka "Königsberger Hartungschen Zeitung" z 19 września 1933 roku podawała, że na terenie powiatu oleckiego zlokalizowano miejsca starego osadnictwa w Dułach i Garbasie, w pobliżu Mieruniszek. Odnalezione stare przedmioty na wzniesieniach obok jezior - kamienny skrobak, rylec i klinga - pochodziły z około 5 tys. lat przed narodzeniem Chrystusa. W XIX wieku znaleziono w Cimochach i niedaleko tej miejscowości trzy kamienne motyki oraz dwa topory. Podobne przedmioty odkrywano w innych miejscowościach powiatu: w Judzikach - kamienną motykę, topór i siekierę, podobną w kształcie do rybackiej łodzi, oraz odłamki glinianej ceramiki; w Kukowie - kamienny topór z wydrążeniem do wsadzania trzonu; w Cichach, Olszewie, Pomianach, Babkach, Orzechówku wykopano różne narzędzia wyrobione z kamienia, jak motyki, topory, dłuta a także poroża łosi.

Najstarsze ślady występowania łosi na ziemi oleckiej pochodzą ze środkowej epoki kamienia. Duże ilości ich nagromadzonych rogów znaleziono na dwóch wzniesieniach na łąkach wsi Markowskie, niedaleko od Niedźwiedzkich. W 1938 roku Ch. Grigat donosił o odkrytych resztkach drewnianej osady w torfowisku na głębokości około dwóch metrów w czasie kopania torfu na bagnach w okolicy Wilkas i Cimoch. Zachowały się w niej duże ilości łupin orzecha laskowego.
Znacznie więcej znalezisk - toporów, siekier, dłut, motyk i ułamków ceramiki, odkrytych w różnych miejscowościach powiatu - pochodzi z młodszej epoki kamienia, zwanej neolitem.
Stosunkowo nikłe są znaleziska pochodzące z epoki brązu i wczesnego żelaza. Umiejętność wytwarzania narzędzi z brązu - stopu miedzi i cyny - wykształciła się na tych terenach pod wpływem cywilizacji śródziemnomorskiej. Z epoką brązu (ok. 1800-800 p.n.e.) związane są pierścienie 
i ozdobne spirale, na które natrafiono w kurhanach w Łaźnem, Drozdowie, Mieruniszkach, Orzechówku i Sulejkach. Także inne kurhany i pojedyncze groby, jak te, które odnaleziono koło Dworackich czy na południowy-wschód od majątku Norki, pochodzą - być może - z tego okresu.
Z wczesnej epoki żelaza (ok. 800 przed Chrystusem po pierwsze lata naszej ery) pochodzą urny pogrzebowe, żelazne nożyce i ozdoby odnalezione w miejscowości Łaźne.
Od I do III wieku naszej ery przypada okres największego rozkwitu kultury Bałtów, co wiąże się z ekonomicznym oddziaływaniem rozwijającego się w tym czasie Imperium Rzymskiego. Zakrojona na szeroką skalę wymiana handlowa sprawiła, że w zamian za bursztyn wysyłany do Cesarstwa napływały na ziemie Bałtów luksusowe ozdoby, monety i broń.
Z dwóch pierwszych stuleci naszej ery pochodzą źródła pisane na temat ludów bałtyjskich. Pliniusz Starszy w swym dziele "Historia naturalna" przedstawił wyprawę rzymskiego ekwity w połowie I wieku po bursztyn sambijski. Wzmianki na temat Bałtów znajdujemy również u Tacyta 
w "Germanii". Największą jednak wartość mają zapiski aleksandryjskiego geografa, Klaudiusza Ptolemeusza, który w swojej "Geografii" wymienia na terenie dzisiejszych Mazur plemiona bałtyjskich ludów Galindai (Galindowie) i Sudinoi (Sudowie, Jaćwingowie), zamieszkujących okolice Wielkich Jezior.
W początkowej fazie okresu rzymskiego (I-II wiek n.e.) osadnictwo bałtyjskie koncentrowało się właśnie wokół tych jezior, skąd w kolejnych latach zaczęło się rozprzestrzeniać na okolice Olecka i Rajgrodu. 
Charakterystycznym rysem tego osadnictwa było wznoszenie osiedli nawodnych, tzw. rusztowych, które z lądem łączył drewniany most. Tego typu obiekt zachował się w tzw. torfowisku koło wsi Dunajek. Pochodził on z drugiego wieku po narodzeniu Chrystusa, a odkrył go i zbadał w roku 1896 prof. J. Heydeck. Most ten łączył wysunięty koniec dawnego północno-wschodniego brzegu jeziora w Świętajnie z wyspą przez bagnisty teren. Jego długość wynosiła 55 m, a szerokość 2,14 m. Cała ta konstrukcja oparta była na legarach grubych od 15 do 18 cm, które podtrzymywały okrągłe dębowe kloce, długie od 5 do 6 metrów. Pozwalało to na swobodne poruszanie się ludzi i bydła. Most w ciągu minionych stuleci pokryła warstwa torfu grubości około 40 cm.
W okresie wczesnego średniowiecza (VII-XIII wiek), poprzedzonym wędrówką ludów, doszło do istotnych zmian na obszarze położonym na wschód od Wielkich Jezior Mazurskich. Dotyczyły one zarówno osadnictwa, jak też sposobu grzebania zmarłych. Kilka cmentarzysk, rozpoznanych na przełomie XIX i XX wieku w okolicach Olecka, Ełku i Gołdapi, pozwala przypuszczać, że ówcześni mieszkańcy tej ziemi, Jaćwingowie, chowali swych zmarłych, spalonych na stosie, w grobach jamowych lub popielnicowych.
Z ostatniej epoki przedhistorycznej - z czasów późnopogańskich - pochodzą zlokalizowane osady i cmentarzyska w Zawadach, Staczach oraz pomiędzy Mieruniszkami a Garbasem. W tych i innych miejscach znaleziono takie przedmioty z żelaza i brązu, jak strzemię, włócznię, małe żelazne noże i zapinki, szydło, naszyjniki i spinki.
Nasza wiedza o mieszkańcach ziemi oleckiej w okresie wczesnego średniowiecza i wcześniejszych epok jest niepełna - wobec skromnego zasobu źródeł archeologicznych - i wymaga dalszych badań.

OLECKO Czasy, ludzie, zdarzenia Tekst: Ryszard Demby